Συνέντευξη με την κα. Ευαγγελία Κανταρτζή, Διευθύντρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης
Σε μια εποχή όπου οι γυναικοκτονίες πληθαίνουν με γεωμετρική πρόοδο και η έμφυλη βία κυριαρχεί στην κοινωνία, γεννιέται η ανάγκη να αναπροσαρμοστούν συμπεριφορές και στάσεις και να τεθούν νέα θεμέλια διαπαιδαγώγησης των παιδιών με σκοπό να εξαλειφθεί κάθε φυλετική διάκριση. Προς αυτή την κατεύθυνση είναι σημαντικός ο ρόλος του σχολείου, καθώς μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια και τον προφορικό λόγο εξακολουθούν να μένουν ζωντανές και να διαιωνίζονται καθημερινά στερεότυπα και προκαταλήψεις που δεν επιτρέπουν στις επόμενες γενιές να απεγκλωβιστούν από βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις. Η διευθύντρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης κα Ευαγγελία Κανταρτζή εξηγεί πόση δύναμη κρύβουν τα σχολικά βιβλία, αν υπάρχουν έμφυλες αναπαραστάσεις σε αυτά που καλλιεργούν ανισότητες και πώς μπορεί να επιτευχθεί η ευαισθητοποίηση των μαθητών και των εκπαιδευτικών απέναντι σε θέματα φύλου.
Κα. Κανταρτζή, τους τελευταίους μήνες η κοινωνίας μας συγκλονίζεται από στυγερές γυναικοκτονίες και κάθε μορφής κακοποίησης γυναικών είτε στα πλαίσια της οικογένειας είτε του επαγγελματικού στίβου. Τι σας τρομάζει περισσότερο στη γεωμετρική αύξηση αυτών των συμβάντων;
Είναι αλήθεια ένα φαινόμενο που μας τρομάζει ως κοινωνία. Δεν είναι μόνο το ίδιο το γεγονός που είναι αποτρόπαιο αλλά συχνά με τρομάζει και με προβληματίζει ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το συμβάν. Κιτρινισμός και επιφανειακές αναλύσεις με βαθυστόχαστο ύφος που δημιουργούν περισσότερο κακό. Η αρνητική δημοσιότητα αλλά και η εξ απαλών ονύχων κατάληξή των δραστών όταν τελικά φθάνουν στα δικαστήρια μάλλον ενισχύει παρά αποτρέπει από παρόμοια φαινόμενα.
Αν και πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν να αλλάξουν εσφαλμένες συμπεριφορές που προάγουν την έμφυλη βία, τον ρατσισμό και τις διακρίσεις, εντούτοις μεγάλη μερίδα του κόσμου εξακολουθεί να υιοθετεί στάσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Θεωρείται ότι αυτή η δυσκολία αναπροσαρμογής οφείλεται στο γεγονός ότι αυτές οι αντιλήψεις έχουν καλλιεργηθεί από την παιδική ηλικία;
Η κοινωνικοποίηση είναι μια μακριά διαδικασία που αρχίζει αμέσως μόλις γεννηθεί το παιδί. Ή μπορούμε να πούμε και πριν από τη γέννησή με τις προσδοκίες που υπάρχουν ως προς την προτίμηση για το φύλο για παράδειγμα ή από τον τρόπο που διακοσμούμε τα παιδικά δωμάτια ή από τα χρώματα που έχουμε επιλέξει. Με τη γέννηση των παιδιών ξεκινάει η κοινωνικοποίηση μέσα από τον συνδυασμό πολλών παραγόντων και τη συνεργασία πολλών φορέων. Στο ευρύ πεδίο της κοινωνικοποίησης ανήκει και η κοινωνικοποίηση ως προς τον ρόλο των φύλων.
Από τους σημαντικούς φορείς που είναι η οικογένεια αλλά και το περιβάλλον, εγγύτερο ή ευρύτερο, τα ΜΜΕ, η ομάδα συνομηλίκων κλπ. Μέσα από μηχανισμούς έμμεσους και μη συνειδητούς μεταφέρονται και διαμορφώνονται σταδιακά και οι αντιλήψεις, οι στάσεις αλλά και τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων. Τα παιδιά μαθαίνουν να αποδέχονται και να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα αποδεκτά από την κοινωνία πρότυπα του ρόλου των φύλων.
Η κοινωνικοποίηση ως προς τον ρόλο του φύλου συνίσταται στον διαφορετικό τρόπο διαπαιδαγώγησης των αγοριών και των κοριτσιών, ώστε να προετοιμαστούν για τους διαφορετικούς ρόλους που η κοινωνία ορίζει ανάλογα με το φύλο τους. Οι στάσεις αυτές και οι αντιλήψεις είναι βαθιά ριζωμένες και αλλάζουν δύσκολα και σιγά σιγά.
Από την καθημερινή σας επαφή με τα παιδιά στο Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, εντοπίζετε στοιχεία και συμπεριφορές που έχουν τις ρίζες τους σε φυλετικά στερεότυπα και προκαταλήψεις;
Όπου και να κοιτάξουμε γύρω μας με κριτική ματιά θα δούμε έμφυλα στερεότυπα. Πολλές φορές δεν εκφράζονται μόνο γλωσσικά αλλά και παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά. Μια στάση του σώματος, ένα βλέμμα, μια χειρονομία μεταφέρουν μηνύματα τα οποία το παιδί εισπράττει και κατανοεί ποια θεωρείται η επιθυμητή συμπεριφορά γι’ αυτό. Είναι αυτό που λέμε ότι συχνά άλλα λέει το στόμα μας και άλλα το σώμα μας!
Ασφαλώς και τα παιδιά που έρχονται στο μουσείο μεταφέρουν τις δικές τους αντιλήψεις για τα πώς πρέπει να συμπεριφέρονται, να ντύνονται, να εκφράζονται τα δύο φύλα. Προσπαθούμε εμείς με τη σειρά μας και να τα αντιμετωπίζουμε χωρίς διακρίσεις φύλου αλλά και να προωθούμε μη στερεότυπο υλικό ή να αποφεύγουμε τη χρήση σεξιστικής γλώσσας.
Τα σχολικά εγχειρίδια παίζουν σημαίνοντα ρόλο στη διαμόρφωση προτύπων για το εκάστοτε φύλο;
Το σχολικό βιβλίο έχει ιδιαίτερη δύναμη. Είναι μέρος αυτού που λέμε κρυφού αναλυτικού προγράμματος ή παραπρογράμματος, ενός προγράμματος που δεν σχεδιάζεται, δεν διδάσκεται αλλά που η επιρροή του είναι ακόμα πιο δυνατή ακριβώς γιατί είναι έμμεση, υπονοούμενη και επομένως ασύνειδη. Είναι περισσότερο ανθεκτικό στην αλλαγή από το επίσημο αναλυτικό πρόγραμμα και επηρεάζει περισσότερο τη διαμόρφωση στάσεων στους μαθητές. Η επίδραση του παραπρογράμματος είναι πιο δραστική πολλές φορές από το επίσημο και η ισχύς του είναι δυνατό να ανατρέπει ή και να υπονομεύει το επίσημο πρόγραμμα.
Μέρος του παραπρογράμματος είναι και τα σχολικά βιβλία.
Συγκεκριμένα, τα σχολικά εγχειρίδια είναι ένας από τους πιο σημαντικούς φορείς της κυρίαρχης ιδεολογίας και της μεταφοράς στάσεων και αντιλήψεων στους/στις μαθητές/τριες για τον ρόλο των δύο φύλων. Η επίδρασή τους θεωρείται καθοριστική καθώς είναι το διδακτικό μέσο, το οποίο χρησιμοποιείται καθημερινά και για πολλές ώρες. Για το λόγο αυτό και θεωρείται ότι μεταφέρει την επίσημη άποψη καθώς εγκρίνεται και διανέμεται δωρεάν από το κράτος. Η τυπωμένη λέξη φαίνεται να αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα και ακόμα ενήλικες με αναπτυγμένη κριτική σκέψη τείνουν να πιστεύουν ότι οτιδήποτε γραμμένο πρέπει να είναι σωστό! Πόσο μάλλον το σχολικό βιβλίο!
Υπάρχουν έμφυλες αναπαραστάσεις στα σχολικά εγχειρίδια Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης που καλλιεργούν ανισότητες και εσφαλμένες αντιλήψεις στα παιδιά και τους νέους;
Δυστυχώς ακόμα και σήμερα το επίσημο σχολικό βιβλίο μεταφέρει και διαιωνίζει τον στερεότυπο τρόπο απεικόνισης των δύο φύλων τόσο στο κείμενο όσο και στην εικονογράφηση. Βιβλία που ενισχύουν μια άποψη για την κοινωνία, στην οποία οι επιλογές για άνδρες και γυναίκες περιορίζονται από τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων, ακόμα περισσότερο από ότι στην πραγματική ζωή.
Τελικά, τα σχολικά βιβλία ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας ή προβάλλουν τη μη ισότιμη εκπροσώπησή των δύο φύλων σε επαγγέλματα, δραστηριότητες, χαρακτηριστικά συμπεριφοράς;
Αν και έχουν σημειωθεί βήματα και έχει γίνει μια σχετική πρόοδος συγκριτικά με τα παλαιότερα βιβλία και γίνεται προσπάθεια μιας πιο δίκαιης παρουσίασης του γυναικείου φύλου και συμμετοχής της γυναίκας στον επαγγελματικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο, χρειάζεται προσπάθεια και αγώνας για να έχουμε βιβλία τα οποία πράγματι να δίνουν φωνή και στα δύο φύλα και να τα αντιμετωπίζουν ισότιμα.
Πρέπει να σημειώσουμε βέβαια ότι τα σχολικά εγχειρίδια τα οποία χρησιμοποιούνται είναι δυστυχώς στις σχολικές τάξεις πολλά χρόνια. Έχουν δημοσιευθεί τα νέα αναλυτικά προγράμματα και εδώ και πολύ καιρό αναμένεται προκήρυξη για τη συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων. Ελπίζουμε ότι στην προκήρυξη θα υπάρχουν σαφείς οδηγίες για μη σεξιστικά βιβλία, στα οποία θα υπάρχει ισότιμη εκπροσώπηση των φύλων και θα δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα τόσο στο περιεχόμενο όσο και στην εικονογράφηση των βιβλίων.
Θεωρείται ότι και ο προφορικός λόγος των εκπαιδευτικών κρύβει συχνά στερεοτυπικές παγίδες;
Οι εκπαιδευτικοί όπως και οι μαθητές και οι μαθήτριες φέρνουν στη σχολική τάξη τις δικές τους αντιλήψεις, στάσεις, αξίες και συμπεριφορές, ορισμένες από τις οποίες βασίζονται σε στερεότυπες αντιλήψεις σχετικά με τους ρόλους ανδρών και γυναικών.
Ο γλωσσικός σεξισμός, δηλαδή η χρήση της γλώσσας με τρόπο τέτοιο ώστε να γίνεται διάκριση σε βάρος του φύλου, είναι διάχυτος στην κοινωνία και αποτελεί μια από τις πιο συχνές μορφές εμφάνισης του σεξισμού. Η ανισότητα στην κοινωνία φυσικό είναι να αντικατοπτρίζεται και στη γλώσσα. Η κυριαρχία του αρσενικού γένους, ή η πρόταξη του αρσενικού, η επιλεκτική χρήση των επιθέτων και των αντωνυμιών φανερώνουν βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις οι οποίες σαφώς αντανακλώνται και στη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί.
Πρέπει επιπλέον να επισημάνουμε ότι, ακόμα και αν έχουμε άριστα και μη σεξιστικά σχολικά βιβλία, ο τρόπος διαχείρισής τους από τους/τις εκπαιδευτικούς είναι ζωτικής σημασίας. Αν οι στάσεις τους δεν προάγουν και δεν προωθούν την ισότητα εντός και εκτός τάξης η προσπάθεια δεν θα έχει αποτέλεσμα.
Πώς μπορεί να επιτευχθεί η ευαισθητοποίηση των μαθητών και των εκπαιδευτικών απέναντι σε θέματα φύλου;
Χρειάζονται συντονισμένες προσπάθειες σε πολλαπλά επίπεδα. Στη σχολική οργάνωση, στις αλληλεπιδράσεις εκπαιδευτικών-μαθητών/τριών, στη χρήση μη σεξιστικού υλικού, στις συμπεριφορές ανδρών και γυναικών εκπαιδευτικών. Παράλληλα θα πρέπει να γίνονται πολλά προγράμματα που να απευθύνονται και στους/στις εκπαιδευτικούς και στους/στις μαθητές/τριες. Προγράμματα που θα ενημερώνουν και θα ευαισθητοποιούν στα θέματα αυτά.
Είναι αλήθεια ότι γίνονται αρκετές δράσεις και επιμορφώσεις από το Υπουργείο Παιδείας και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής. Στα εργαστήρια δεξιοτήτων επίσης υπάρχουν προτάσεις που μπορούν να υλοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί και να εργαστούν σε σχετικά projects που εκπονούνται στα σχολεία αλλά θεωρώ ότι πρέπει να γίνονται περισσότερο συντονισμένα.
Επίσης καλό θα ήταν οι δράσεις να ξεκινάνε από πολύ μικρή ηλικία. Από τους παιδικούς σταθμούς και τα νηπιαγωγεία. Θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να είναι ενήμεροι, ευαισθητοποιημένοι και να χρησιμοποιούν μη σεξιστικό υλικό.
Φυσικά η εκπαίδευση είναι ο ένας μόνο φορέας της κοινωνικοποίησης. Συχνά το σχολείο κτίζει και όλοι οι άλλοι γκρεμίζουν αυτό που πάει να γίνει εκεί. Θα πρέπει ταυτόχρονα να υπάρχουν αλλαγές σε πολλά επίπεδα ώστε οι αλλαγές αυτές να επηρεάσουν όλη την κοινωνία.
Από την εμπειρία σας, οι γονείς είναι έτοιμοι να ενισχύσουν νέες στάσεις και συμπεριφορές ή μένουν οχυρωμένοι πίσω από αναχρονιστικές αντιλήψεις και στάσεις;
Οι γονείς εκπροσωπούν όλη την κοινωνία, τα κοινωνικά στρώματα, τις κοινωνικές αντιλήψεις. Συχνά, ιδιαίτερα όταν δεν είναι καλά ενημερωμένοι, είναι αντίθετοι σε αλλαγές ή σε προγράμματα που γίνονται στα σχολεία. Γι’ αυτό σημείωσα πιο πάνω ότι οι αλλαγές πρέπει να είναι σε πολλά επίπεδα. Αν το σχολείο και η οικογένεια έχουν διαφορετικές τελείως στάσεις το παιδί θα λαμβάνει διαφορετικά και αντικρουόμενα μηνύματα. Φυσικά εκείνο το οποίο θέλουμε ως εκπαιδευτικοί δεν είναι να περάσουμε στα παιδιά τις δικές μας στάσεις και αντιλήψεις αλλά να τα βοηθήσουμε και να τα ενισχύσουμε να αποκτήσουν κριτική ματιά και να διαμορφώσουν σταδιακά τις δικές τους στάσεις. Δεν αρκούν επομένως προς μία κατεύθυνση οι δράσεις αλλά θα πρέπει να γίνονται ουσιαστικές παρεμβάσεις προς όλες τις κατευθύνσεις.
Υπάρχουν δράσεις στο Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης που προάγουν την ισότητα των φύλων βάζοντας φρένο σε επικίνδυνες, οπισθοδρομικές συμπεριφορές;
Είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί πρώτα πρώτα σε επίπεδο εσωτερικής οργάνωσης. Να μην γίνονται διακρίσεις με βάση το φύλο. Στις συμπεριφορές μας απέναντι στα παιδιά που μας επισκέπτονται και παρακολουθούν τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα και τα εργαστήρια για οικογένειες. Στα ίδια τα εκπαιδευτικά προγράμματα που σχεδιάζουμε και υλοποιούμε, στο εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούμε, στις δραστηριότητες και στις αποστολές που αναθέτουμε στα παιδιά στα πλαίσια των εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Και βέβαια αναλαμβάνουμε και περαιτέρω δράσεις. Για παράδειγμα έχουμε οργανώσει πολλά σεμινάρια σε σχετικά θέματα και επειδή μου θέσατε το ερώτημα για τους γονείς, αναφέρω ότι συχνά οι ενημερώσεις που γίνονται έχουν αποδέκτες και τους γονείς και όχι μόνο εκπαιδευτικούς.
Επίσης υλοποιήσαμε ένα μεγάλο πρόγραμμα σε πολλά νησιά της Ελλάδας, Λέσβο, Χίο, Ρόδο, Καστελόριζο, με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, το οποίο προτείναμε να το συνεχίσουμε και να οργανώσουμε ακόμα περισσότερα σεμινάρια και εργαστήρια ευαισθητοποίησης σε θέματα έμφυλης βίας.
Σε ερευνητικό επίπεδο διεξάγουμε, λόγω και του αρχείου και των συλλογών που διαθέτουμε σε σχολικά βιβλία, μελέτες και έρευνες σχετικά με τον τρόπο που απεικονίζονται τα φύλα στο περιεχόμενο και στην εικονογράφηση των σχολικών βιβλίων.
Κέλλη Κρητικού
Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης: https://ekedisy.gr/category/mousio-scholikis-zois-ke-ekpedefsis/
Photo by Aaron Burden on Unsplash
Η Κέλλη Κρητικού είναι βιβλιοκριτικός και αρθρογράφος σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα
