Κατά πόσο οι αναγνώστες συγχωρούν πια σεξιστικά σχόλια και στερεότυπα;
Στον εκδοτικό χώρο της χώρας μας υπάρχουν σπουδαίες γυναίκες, οι οποίες έχουν επιφορτιστεί με το δύσκολο και απαιτητικό έργο της επιλογής τίτλων από την εγχώρια και την ξένη λογοτεχνία, πάντα με το βλέμμα στραμμένο στον αναγνώστη αλλά και τις κοινωνικές αναταράξεις.
Επτά γυναίκες λοιπόν, υπεύθυνες για το εκδοτικό πρόγραμμα σημαντικών εκδοτικών οίκων, αποδέχθηκαν την πρόσκληση και απάντησαν σε δύο κοινά ερωτήματα:
Κατά πόσο το κίνημα #MeToo και η γεωμετρική αύξηση των γυναικοκτονιών και των κρουσμάτων κακοποίησης των γυναικών στη χώρα μας, έχει αλλάξει τον τρόπο επιλογής νέων τίτλων από την εγχώρια και την ξένη λογοτεχνία; Πιστεύετε πως οι αναγνώστες πια δεν συγχωρούν σεξιστικά σχόλια και στερεότυπα που αναδύονται στα σύγχρονα μυθιστορήματα;
Ασημίνα Γιαννοπούλου, Διευθύντρια εκδόσεων βιβλίων αγοράς – Εκδόσεις Κλειδάριθμος
Η κακοποίηση δεν αποτελεί ακόμα ένα θέμα της επικαιρότητας, που θα καταλήξουμε να παρακολουθούμε αποστειρωμένα όπως συμβαίνει με τόσα άλλα. Οφείλουμε να σταθούμε στο πλευρό τόσο των γυναικών όσο και των αντρών θυμάτων, που βρήκαν το θάρρος να δημοσιοποιήσουν τις τραγικές τους εμπειρίες, με το να ενθαρρύνουμε εκδοτικά το κοινό να διαβάσει ιστορίες εμπνευσμένες από αληθινά γεγονότα. Στόχος είναι να συμβάλλουμε στη δημιουργία συνείδησης σχετικά με τα όρια που πρέπει να σέβεται κάθε άνθρωπος σε σχέση με τον συνάνθρωπό του, σωματικά και ψυχικά και ναι η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να το κάνει. Ακόμα κι η παιδική λογοτεχνία μπορεί να συμμετέχει ενεργά σε αυτό τον στόχο με βιβλία σχετικά με τον σεβασμό του άλλου.
Δυστυχώς η κλιμάκωση των γυναικοκτονιών φανερώνει τη βαθιά παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας. Παρά την ελευθερία λόγου, ισχύει ότι οι αναγνώστες δεν συγχωρούν πλέον σεξιστικά σχόλια. Παρ’ όλα αυτά, στα σύγχρονα μυθιστορήματα οι συγγραφείς είναι πλέον προσεχτικοί στις διατυπώσεις τους. Η λογοτεχνία μεταμορφώνεται σιγά σιγά, παρατηρούμε ότι περιορίζονται τα κλισέ για τον αντρικό ή γυναικείο ρόλο, εκτός κι αν η ιστορία διαδραματίζεται σε προγενέστερες εποχές, ενώ η ίδιαη έμφυλη ταυτότητααποκτά μια ρευστότητα. Ευελπιστώ σε λογοτεχνικές τάσεις κι επιλογές απαλλαγμένες από στερεότυπα, που θα αναδεικνύουν τον άνθρωπο πέρα από τις σεξουαλικές του προτιμήσεις αλλά και τα ταμπού που καθόριζαν τον ρόλο του άντρα και της γυναίκας σύμφωνα με τα πρότυπα του 19ου αιώνα.
Γλυκερία Δημητροπούλου, Rights & Acquisitions Manager των εκδόσεων Διόπτρα
Σίγουρα το κίνημα και η γενικότερη ευαισθητοποίηση στο θέμα έχουν ενθαρρύνει περισσότερους συγγραφείς να καταπιαστούν με αυτό. Έχουμε λοιπόν, περισσότερες και καλύτερες επιλογές, τόσο στην εγχώρια όσο και στην ξένη λογοτεχνία.
Παραδοσιακά βέβαια, κάποιες κατηγορίες λογοτεχνίας είχαν πάντα στο επίκεντρο το γυναικείο ζήτημα, θέματα κακοποίησης και βιασμού και ζητούμενο την απελευθέρωση από τα πατριαρχικά στερεότυπα. Όπως η εμπορική «γυναικεία» λογοτεχνία, η ρομαντική λογοτεχνία τα τελευταία χρόνια, αλλά και το αστυνομικό μυθιστόρημα. Υπάρχει δυστυχώς πολύ υλικό από την επικαιρότητα που δίνει έμπνευση στους συγγραφείς.
Στην καθαρή λογοτεχνία έχουμε όντως μια αύξηση έργων με τη θεματική αυτή, με εξαιρετικά αποτελέσματα και, όπως διαφαίνεται, με επιδραστικότητα και ουσιαστική συνεισφορά στην αλλαγή προτύπου και στον διάλογο για το ζήτημα.
Όσο για στερεότυπα και σεξιστικά σχόλια που μπορεί κανείς να συναντήσει στα σύγχρονα μυθιστορήματα, έχω την εντύπωση ότι, τουλάχιστον στη μεταφρασμένη λογοτεχνία, έχει γίνει πολύ προσεκτική δουλειά, τόσο από τη μεριά των editors και επιμελητών, όσο και των ίδιων των συγγραφέων. Ίσως ακριβώς επειδή υπάρχει πλέον η υγιής αντίδραση των αναγνωστών.
Είναι όμως ξεκάθαρο ότι οι ρίζες του προβλήματος είναι βαθιές, και δεν είναι παράξενο να διαπιστώνει κανείς ότι αναπαράγει κι ο ίδιος ιδέες και λόγο σεξιστικό. Χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια αλλά θα τα καταφέρουμε!
Στέλα Ζουμπουλάκη, Υπεύθυνη έκδοσης Ξένης Λογοτεχνίας των εκδόσεων Μεταίχμιο
Η αύξηση των γυναικοκτονιών, στη χώρα μας αλλά και αλλού, είναι ένα ζήτημα σοβαρό, που δεν μπορεί να εξαντληθεί σε λίγες γραμμές, όπως και το κίνημα #MeToo, που απαιτεί την προσοχή όλων μας. Δεν πρέπει όμως και να το γενικεύουμε και να αποτελεί τροχοπέδη για την ελεύθερη έκφραση και την καλλιτεχνική δημιουργία. Η λογοτεχνία δεν μπορεί να περιοριστεί, η έκφραση δεν μπορεί να ανασταλεί. Πολλά από τα αριστουργήματα που διαβάζουμε μέσα στα χρόνια δεν θα είχαν φτάσει στα χέρια μας αν έπρεπε να εκφράζουν μόνο το ορθό και το πρέπον. Αυτό που πρέπει να προασπίζουμε είναι το λογοτεχνικό έργο, το βιβλίο που επιλέγουμε ανάμεσα στα πολλά και προτείνουμε στο αναγνωστικό μας κοινό, να μην είναι χυδαίο και εξευτελιστικό, να μην εκφράζει ακραίες ιδεολογίες. Να μην προκαλεί απλώς και μόνο για να προκαλεί. Εκδίδοντας όμως κάτι σκληρό, κάποιο βιβλίο στο οποίο κάποιος ήρωας είναι σεξιστής, μισάνθρωπος, εγκληματίας δεν σημαίνει πως ενστερνιζόμαστε αυτές τις απόψεις, πως προτείνουμε αυτή την ηθική στάση και προάγουμε αυτά τα πρότυπα.
Ο κόσμος της λογοτεχνίας είναι ένας άλλος κόσμος, με ανθρώπους που δρουν διαφορετικά από εμάς, που συμπεριφέρεται διαφορετικά από εμάς, όχι απαραίτητα ένας κόσμος καλύτερος από τον δικό μας. Πολλές φορές αυτό είναι και το σημαντικό στη λογοτεχνία και στην ανάγνωση. Να σε κάνει να βλέπεις τον κόσμο με άλλο μάτι, να σκέφτεσαι πράγματα έξω από σένα, να βλέπεις πώς θα ήθελες -ή δεν θα ήθελες- να είσαι. Ας μην τη λογοκρίνουμε τόσο εύκολα λοιπόν, ας την αφήσουμε ελεύθερη, γιατί για αυτό άλλωστε την αγαπήσαμε εξαρχής.
Ασπασία Καμπύλη, co editor, εκδόσεις Carnívora
Είχα υποσχεθεί στην αγαπημένη Κέλλη Κρητικού ότι θα συμμετάσχω στην έρευνά της και, ως συνήθως, έχοντας εξαντλήσει τα όρια της διορίας που μου είχε δώσει, καταπιάστηκα με το ερώτημά της, που στην αρχή μου είχε φανεί εύλογο και αυταπόδεικτο, την τελευταία στιγμή. Στο χαρτί, ωστόσο, διαπίστωσα ότι δυσκολευόμουν να βάλω σε μια σειρά τις σκέψεις μου, κάτι με ενοχλούσε στην προφανή απάντηση ότι «όλοι έχουμε γίνει περισσότερο προσεκτικοί όσον αφορά την επιλογή των τίτλων, πράγμα που θέλω να ελπίζω πως οφείλεται σε γνήσιο σεβασμό προς τα θύματα και το πρόβλημα». Κατέφυγα στη συνήθη τακτική της αναβολής και έβαλα τηλεόραση.
Χαζεύοντας λοιπόν στο Netflix, έπεσα σε μια ισπανική μίνι σειρά με σχετικό θέμα. Ιντριγκαρισμένη από τη σύμπτωση, παρακολούθησα το πρώτο επεισόδιο και ελαφρώς εκνευρίστηκα από την πληθώρα των κλισέ που παρήλαυναν στην οθόνη. Προβλέψιμο σενάριο, προβλέψιμες ατάκες και διάλογοι-ευχολόγια. Σκέφτηκα ότι κάτι παρόμοιο μου συνέβη και με κάποια μυθιστορήματα που έπεσαν στα χέρια μου τον τελευταίο καιρό. Τα θέματα της επικαιρότητας συχνά διατρέχουν αυτό τον κίνδυνο στη φούρια τους να γίνουν λογοτεχνία: μετουσιώνονται σε μια σειρά από υπνωτιστικά κλισέ και ευχολόγια που εντέλει υπηρετούν τον αντίθετο σκοπό, εξαντλώντας την λογοτεχνική απόλαυση και την υπομονή του αναγνώστη.
Ένα θέμα τόσο βαθιά επώδυνο όσο η γυναικεία κακοποίηση αδικείται λογοτεχνικά και κινδυνεύει να μετατραπεί το ίδιο σε εμπορικό και εκδοτικό στερεότυπο (για κάποιο λόγο άλλωστε ονομάζεται ο αντίστοιχος κλάδος «βιομηχανία»), όσο οι εκδότες τρέχουμε να το αξιοποιήσουμε. Και τα στερεότυπα λειτουργούν εντέλει καταπραϋντικά, αποχαυνωτικά. Εν κατακλείδι, όλοι γνωρίζουμε ότι η καταγγελτική δύναμη της λογοτεχνίας είναι τεράστια, αρκεί να μην μετατρέπει τόσο εξόφθαλμα το τραύμα σε εκδοτικό αυτοσκοπό.
Ελένη Μπούρα, Υπεύθυνη ελληνικής πεζογραφίας στις εκδόσεις Μεταίχμιο
Δεν έχει αλλάξει ο τρόπος επιλογής των τίτλων, τουλάχιστον στην ελληνική λογοτεχνία με την οποία ασχολούμαι. Και πώς θα μπορούσε άλλωστε; Συνήθως η λογοτεχνία δεν γράφεται κατά παραγγελίαν της εποχής. Και αν γράφεται, και πληροί τους όρους που έχεις θέσει γενικότερα, φυσικά και θα εκδοθεί. Ας μη βάζουμε όμως τόσα στεγανά που καμιά φορά είναι και εναντίον της δημιουργίας.
Αρκετά χρόνια τώρα που κάνω αυτή τη δουλειά, δεν έχει τύχει να πέσει στα χέρια μου χειρόγραφο Έλληνα συγγραφέα που να με κάνει να αισθανθώ ότι προσβάλλει τις γυναίκες και προτρέπει σε κακοποιητικές συμπεριφορές. Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει, δηλαδή όταν διαβάζεις για κακοποίηση γυναικών, σε παλιότερες εποχές συνήθως, είναι για να αναδειχθεί ακριβώς αυτό το πρόβλημα. Το να βάζεις στα χείλη κάποιου ήρωά σου σεξιστικά σχόλια, δεν είναι γιατί τα πιστεύεις και προτρέπεις σε ακραίες συμπεριφορές, αλλά για να κάνεις τον αναγνώστη να σκεφτεί και να προβληματιστεί. Όσο πίσω κι αν πάω για να σκεφτώ λογοτεχνικά έργα που θα χαρακτήριζε κανείς σεξιστικά, δεν μπορώ να βρω. Υπάρχουν ενδεχομένως βιβλία που η ερωτική συμπεριφορά των ηρώων να σου δίνει την αίσθηση σεξιστικού περιεχομένου, αλλά ας είμαστε προσεκτικοί – εδώ έγκειται και η σημασία των στεγανών που είπα παραπάνω.
Το κίνημα #MeToo καλώς δημιουργήθηκε και έπρεπε, αλλά ας μη γυρίσει μπούμερανγκ εναντίον της δημιουργίας και των ερωτικών σχέσεων! Τον τελευταίο καιρό έχω παρατηρήσει ότι γυρίζονται σειρές με περιεχόμενο που άπτεται του κινήματος #MeToo, κάτι αντίστοιχο δεν βλέπω να συμβαίνει στα χειρόγραφα που έρχονται στα χέρια μου προς επιλογήν.
Αγγελική Πορτοκάλογλου, Foreign Rights στις εκδόσεις Κέδρος
Η επικαιρότητα δεν επηρεάζει θεαματικάτην επιλογή των τίτλων από την άποψη ότι δεν επιδιώκουμε να καλύπτουμε δημοσιογραφικά τα τρέχοντα θέματα. Επηρεάζει όμως ποιοτικά, γιατί αναζητούμε κείμενα που πιάνουν τον παλμό της εποχής και εκφράζουν το σήμερα. Αναζητούμε τίτλους που θα ευαισθητοποιήσουν, θα προβληματίσουν, θα προσφέρουν στον δημόσιο διάλογο και ελπίζουμε να κινητοποιήσουν θετικά το αναγνωστικό κοινό. Αξίζει να αναφερθούμε εδώ στο συγκλονιστικό νεανικό μυθιστόρημα της Μαϊτέ Καράνθα Λόγια Δηλητήριο που εκδόθηκε από τον Κέδρο το 2017. Όπως και στην τριλογία του Φρέντρικ Μπάκμαν με αγγλικό τίτλο BEARTOWN, πυρήνας της οποίας είναι η μη συναινετική συνεύρεση μεταξύ δύο εφήβων και ο αντίκτυπος της όχι μόνο στη ζωή των δύο νέων αλλά σε μια ολόκληρη κοινωνία (το πρώτο βιβλίο αναμένεται να εκδοθεί στα ελληνικά στο τέλος του 2022).
Σεξιστικά σχόλια και στερεότυπα μπορεί να μην συγχωρούνται στον γραπτό λόγο (στο χαρτί ή στις οθόνες), αλλά η πραγματικότητα δυστυχώς εξακολουθεί να μας διαψεύδει και έχουμε πολύ δρόμο ακόμα ως την ουσιαστική εξάλειψή τους.
Αγγέλα Σωτηρίου, Publishing Director των εκδ. Ψυχογιός
Πριν καν φτάσουμε στην επιλογή των τίτλων, έχει ήδη πραγματοποιηθεί μια μεγάλη αλλαγή στη θεματολογία που επιλέγουν οι συγγραφείς, Έλληνες και ξένοι, στον τρόπο προσέγγισής της, στο ύφος και στη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Η λογοτεχνία γεννιέται μέσα στην κοινωνία και αποτελεί μια έκφραση των αναγκών και των επιθυμιών της. Την κοινωνία αποτυπώνουν, λοιπόν, οι συγγραφείς, καταγγέλλουν, υπερασπίζονται, συμβουλεύουν, προτείνουν. Αυτοί πρώτοι δε συγχωρούν στερεότυπα και σεξιστικά σχόλια. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι φτάνουμε στην απόλυτη λογοκρισία και ισοπέδωση των πάντων για χάρη του “politically correct”. Η λογοτεχνία άλλωστε δεν ασχολείται μόνο με το παρόν αλλά και με το παρελθόν. Και για να είναι ακριβής και παραστατική, καταφεύγει αναγκαστικά σε εκφράσεις ή καταστάσεις που σήμερα θα ήταν κατακριτέες.
Εμείς, ως εκδότες, ερχόμαστε μετά και γινόμαστε οι φορείς και διακομιστές των μηνυμάτων. Σε κάθε περίπτωση, πιστεύω ακράδαντα ότι ο κόσμος μας, ο κόσμος του βιβλίου με όλες τις συνιστώσες του, θέλει βαθιά, μπορεί και πρέπει να συμμετάσχει με τον τρόπο του στο #MeToo.
Photo by Kenny Eliason on Unsplash
Photo by Ben White on Unsplash
Η Κέλλη Κρητικού είναι βιβλιοκριτικός και αρθρογράφος σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα
